🍃🍃﷽🍃🍃
💠 پنجمین نشست از سلسله نشست‌های پرسمان اندیشه در نهج‌البلاغه به همت انجمن علمی مطالعات نهج البلاغه ایران با موضوع «تحلیل سندی ماجرای جاری شدن نفس پیامبر -صلی الله علیه و آله- در دستان امام علی -علیه السلام- هنگام رحلت (خطبه ۱۹۷ نهج البلاغه)» با سخنرانی دکتر سمانه عزیزی (پژوهشگر علوم و معارف نهج البلاغه)، امروز ١ مردادماه بصورت مجازی برگزار شد.
🔸 دکتر سمانه عزیزی در ابتدا با بیان اینکه خطبه ١٩٧ نهج‌البلاغه، ۵ صفر ٣٧ در جنگ صفین و در جواب اصحاب بنی امیه -که از معاویه تمجید می‌کردند- از جانب امام علی -علیه السلام- بیان شده، اظهار داشت: در این خطبه، جملهٔ «لَقَدْ سَالَتْ نَفْسُهُ فِی کَفِّی فَأَمْرَرْتُهَا عَلَى وَجْهِی» (جان او در کف من روان شد آن را بر چهرۀ خویش کشیدم.) محل اشکال واقع گردیده است.
پژوهشگر حوزه علوم و معارف نهج‌البلاغه بیان کرد: اعتبارسنجی و فهم صحیح بخش مذکور از این خطبه توسط بسیاری از شارحان و مترجمان محل اشکال و اختلاف واقع شده است؛ بطوری که این بخش از خطبه در بسیاری از منابع متقدم ذکر نشده و از طرفی در فهم آن اختلافاتی بوجود آمده است، هر چند باقی متن خطبه در منابع مختلفی ذکر شده و در درستی آن شکی وجود ندارد.
🔸وی درباره معنای واژه «نفس» در خطبه ١٩٧ نهج البلاغه اظهار داشت: عده‌ای از شارحان منظور از واژهٔ «نفْس» را «خون» دانسته‌اند؛ به این معنا که هنگام رحلت پیامبر -صلی الله علیه و آله-، خون ایشان بر دستان امام -علیه السلام- جاری شد. این تعبیر شواهدی در سایر روایات دارد. اما مخالفانی نیز دارد که دلیل مخلافتشان، عدم استعمال این واژه به معنای خون، در دیگر مواضعی است که در نهج البلاغه مورد استعمال قرار گرفته.
عزیزی ادامه داد: برخی «نفس» را «نَفَس» تلفظ کرده و مقصود از این جمله را آخرین نفس کشیدن پیامبر در آغوش امام دانسته‌اند؛ این تعبیر نیز به جهت ادبی مورد خدشه واقع شده.
🔸وی درباره معنای سوم «نفس» گفت: عده‌ای از شارحان و مترجمان «نفس ناطقه قدسی» را معنا و مقصود نفس دانسته‌اند. این معنا هرچند معنای رایجی است که شارحان آن را پذیرفته‌اند، اما این معنا بی‌اشکال نیست؛ چرا که معنا کردن نفس به نفس قدسی که در دستان جاری شود، معنای دور از عقلی است.
عزیزی «روح حیوانی» یا همان روح حیاتی را معنای چهارم از واژه نفس بیان کرد که به این معنا، روح پیامبر در آغوش امام از بدنش جدا گردید.
🔸وی آخرین معنایی را که مترجمان دربارهٔ واژه «نفس» اخذ کرده‌اند، «آب دهان» دانست و گفت: عده‌ای از مترجمان همچون مهدی گلستانی این ترجمه را پذیرفته‌اند.
دکتر عزیزی پیرامون روش تاریخ‌گذاری این خطبه گفت: برای تاریخ‌گذاری یک روایت باید ابتدا خانواده حدیثی آن را جست و در کنار هم قرار داد. روایات مربوط به این بخش را می‌توان در منابع حاکی از هنگامه رحلت و احتضار پیامبر (ص) جستجو کرد.
🔸وی افزود در کتبی مانند امالی شیخ مفید و شیخ طوسی، وقعه الصفین، طبقات الکبری، مسند احمد، تاریخ طبری و کشف الغمه هرچند متون مشابهی مانند نهج‌البلاغه ذکر شده، اما ماجرای سَیَلان نفس پیامبر در دستان امام وجود ندارد. اما پس از نقل این بخش در کتاب نهج‌البلاغه این متن در کتبی مانند عیون الحکم و طرف من الأنباء نیز ذکر شده است.
پژوهشگر قرآن و حدیث در ادامه به وصیت پیامبر اکرم -صلی الله علیه و آله- به امام -علیه السلام- برای دست گرفتن آن در آغوش هنگام مرگ اشاره نمود و گفت: در منابعی متقدمی که به وصیت پیامبر اکرم اشاره نموده‌اند نیز جز یک مورد بدون ذکر سند (الارشاد مفید) به این اتفاق اشاره‌ای نشده است.
🔸وی با اشاره به حدیث مشهور نَشید که در آن به فضائل حضرت امیر به اعضای شورای شش نفره اشاره شده است گفت: این حدیث در منابع مختلفی ذکر شده و فضائل امام نیز در آن به صورت‌های مختلفی نقل گردیده است. در خلال مناقب امام علی (ع) تنها المسترشد ابن جریر طبری به این ماجرا اشاره کرده است.
خانم دکتر عزیزی با اشاره به شخصی به نام «جَمیع بن عُمَیر» در اسناد روایات سوال وی از عایشه مبنی بر محبوب ترین فرد نزد پیامبر (ص) گفت: در کتب افرادی چون ابن شهرآشوب، ابن ابی شیبه کوفی، محمد بن سلیمان کوفی قاضی و ابن عساکر در طریق این روایت نام جمیع بن عمیر وجود دارد. از طرفی در کتب بسیاری دیگر نام این فرد وجود دارد و در عین حال در آن ماجرای سیلان نفس پیامبر وجود ندارد. نکته مهم حائز اهمیت دیگر آن است که در کتب مذکور، نام شخصی به نام «صَدَقه بن سعید» مشترکاً وجود دارد که نام وی در همه طرق و اسنادی که ماجرای سیلان در آن ذکر شده وجود دارد ولی در طرق دیگر اشاره ای به این بحث در هنگام وصف زمان رحلت حضرت نگردیده است.
🔸وی افزود: «ابوبکر بن عَیّاش» نیز نام شخص دومی که در طرق نقل این روایت وجود دارد و او در طریق روایت خود، این روایت را از صدقه اخذ کرده است. اما دلایل و شواهدی وجود دارد که نمی‌توان به او مشکوک شد.
🔸این پژوهشگر حوزه علوم و معارف نهج البلاغه در پایان بیان داشت: از طرفی صدقه بن سعید از جهت رجالی مورد تأیید رجالیون قرار نگرفته است. بنابراین این شبهه بوجود می‌آید که احتمالاً وی وارد کننده این بخش به روایت خطبه ١٩٧ است. اما اینکه انگیزه صدقه در جعل و انجام این کار چه بوده است، شواهد متقنی در دست نیست. تنها شاهد احتمالی موجود، شعری از سید حِمیَری است که بنظر می‌رسد صدقه، با الهام از تصویرسازی هنری
محتوای آن را در نقل روایت خویش استفاده نموده. سید حمیری می‌گوید «وسالت نفس أحمد فی یده/فألزمها المحیا والجبینا»؛ این بیت نشانگر آن است که حمیری صحنه رحلت پیامبر اکرم را در قالبی خیالی و نمادین بیان داشته، درحالیکه پیامبر در آغوش امام بود و اخبار تاریخی حاکی از آن است که هنگام رحلت، آب یا خون دهانش بر دستان امام جاری شد و شاعر از این ماجرا به گونه ای هنری تعبیر به جاری شدن نفس رسول اکرم (ص) نموده است.
🆔 @nahjalbalaghah_ir
