#گزارش_متنی
💠 دهمین نشست از سلسله نشست‌های پرسمان اندیشه در نهج‌البلاغه، به همت انجمن علمی مطالعات نهج البلاغه ایران با موضوع “نهج‌البلاغه ابن خازن حائری تلاشی عالمانه در کتابت و تصحیح نهج‌البلاغه” و سخنرانی رسول جزینی (کارشناس کتابخانه دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی)، مورخ ١٢ آبان‌ماه ١۴٠٢ بصورت مجازی برگزار شد.
🔸 جزینی در ابتدای نشست اظهار داشت: اهمیت نسخه خطی در مطالعه نهج‌البلاغه در سالهای اخیر، بخصوص با در دسترس قرار گرفتن نسخه‌های نهج البلاغه بیش از پیش گردیده و می‌تواند دریچه‌ای جدید در حوزه مطالعات نهج البلاغه برای محققان بگشاید.
🔹 وی با اشاره به وجود تعداد قابل توجهی از نسخه‌های نهج البلاغه در مقایسه با سایر تراث شیعی و غیر قابل مقایسه بودن آن با تعداد نسخ موجود از کتب اربعه، افزود: فنخا (فهرست نسخه‌های خطی ایران) فهرستی از ۴۲۰ نسخه نهج‌البلاغه در موزه‌ها و کتابخانه‌های ایران ارائه نموده است که حدود ۹۵ نسخه آن مربوط به پیش از قرن دهم و بطور دقیق‌تر، مربوط به قرن پنجم تا نهم است؛ این درحالی است که از ١٣٠٠ نسخه خطی موجود از کتاب ارزشمندی مانند صحیفه سجادیه تنها یک نسخه مربوط به اوایل قرن پنجم و ۴ یا ۵ نسخه به قرن هفتم متعلق است. باید توجه داشت این مقدار از نسخ ارزشمند نهج‌البلاغه تنها در ایران شناسایی شده و با بررسی کتابخانه‌های عراق، کشورهای اروپایی، آمریکا و… می‌توان به نسخه‌های نفیس دیگری نیز دست‌یافت.
🔻 کتابدار دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی در باره کاربرد نسخ خطی نهج‌البلاغه گفت: کاربرد نسخ خطی عموماً در متن‌پژوهی و تصحیح است، اما می‌توان از جنبه‌های دیگری نیز نسخه‌های خطی و بخصوص نسخ نهج البلاغه را مورد بررسی قرار داد. از جمله بررسی تاریخ کتابت نهج البلاغه از زمان تألیف و انتشار آن تا قرن دهم و یازدهم و یا بررسی مصادر نهج البلاغه که هرچند کتاب مصادر نهج‌البلاغه عبدالزهرا حسینی و کارهایی چند از این موارد انجام شده، اما گاه ممکن است نسخه‌ها و در واقع منابع، مصادر جدیدی برای خطبه‌ها و نامه‌ها ارائه کنند که در کتب چاپ شده فعلی این منابع ذکر نشده است.
🔸 رسول جزینی یکی از مهمترین جنبه‌های اهمیت نسخه‌های خطی را تصحیح آن دانست و گفت: از زمانی که شیخ محمد عبده و صبحی صالح نهج البلاغه را تصحیح و منتشر کردند، این کتاب توسط عالمان دیگری نیز مورد تصحیح قرار گرفت که از جمله می‌توان به تصحیح مرحوم عزیزالله عطاردی، مرحوم علی اصغر فقیهی، مرحوم محمد دشتی که هر یک، نهج البلاغه با استفاده از چند نسخه تصحیح کردند و یا دکتر محمد مهدی جعفری که نسخه ابن شَدقم را تصحیح کرد. از افراد دیگر، استاد قیس عطار است که کار ایشان نسبت به کارهای قبلی روشمندتر و عالمانه‌تر است.
🔹 وی پیرامون اهمیت کاتب نسخ خطی اظهار داشت: گاه به نسخه‌ای بر خورد می‌کنیم که هر چند نام کاتب آن در کتب تراز نیامده و ما از آن شناختی نداریم، ولی وقتی نسخه را از نزدیک بررسی می‌کنیم و حواشی و متن آن را می‌بینیم دلالت می‌کند که شخصی که نسخه را کتابت کرده یک فرد معمولی نیست، بلکه آن شخص، عالم و فاضل بوده است. یکی از این موارد که مقاله‌اش چاپ خواهد شد «حیدر بن محمد الحسنی» است، که این شخص کوچکترین نسخه نهج‌البلاغه موجود جهان را در ۳۷ برگ با خط ریز و بسیار دقیق کتابت کرده و نسخه‌اش هم خیلی مهم است.
🔸 این پژوهشگر نسخ خطی با بیان اینکه سنت مقابله و تصحیح نسخ از شیوه‌های کهن و رایج در کتابت نسخ بود، بیان داشت: در فرایند استنساخ نسخ، گاه اشتباهاتی توسط کاتبان رخ می‌داد و موجب ایجاد تصحیف و حتی اغلاط املایی در نسخه می‌شد. عوامل ناآگاهانه و سهوی مانند بدخوانی‌ها یا افتادگی‌ها، گاهی نیز به دلائل فکری و عقیدتی برخی کاتبان به دستکاری در متن می‌پرداختند. از همان روزگاران برای جلوگیری از ورود نادرستی‌ها به نسخه‌ها روش‌هایی را در پیش گرفته بودند که از آن با عنوان عمومی تصحیح نسخه یاد می‌کنیم. از حدود قرن چهارم به بعد، عده‌ای بر آن شدند تا نسخه‌های خود را با دیگر دست نویس‌های موجود از متن مقابله و پاره‌ای از اختلافات متنی را در حاشیه دست نویس‌های خود ثبت کنند. سنت مقابله نسخه با نسخه اصلی، عملی بود که توسط عالمان جهت برطرف کردن این موارد انجام می‌گرفت.
🔻 وی ادامه داد: برخی کاتبان پس از کتابت نسخه، آن را با نسخه منقول عنها دوباره مقابله می‌کردند. همچنین برای تصحیح بیشتر تلاش می‌کردند تا نسخه یا نسخه‌های دیگری از آن اثر را به دست آورده و نادرستی‌های نسخه خود را از طریق مقابله با آن دریافته و تصحیح کنند. مقابله و معارضه متون نقش مهمی در اتقان و توثیق محتوای کتاب ها داشته است.
🔸 جزینی با اشاره به وجود اختلاف در ضبط و نگارش کلمات نسخه‌های مختلف نهج البلاغه گفت: نهج البلاغه‌ای که ابن خازن آن را کتابت نموده است از چند جهت اهمیت دارد که یکی از آنها، اهتمام او در مقابله و تحشیه آن است. این حواشی نشان می‌دهد ابن خازن متنی که از نهج البلاغه کتابت نمود را با چندین نسخه معتبر نهج البلاغه -که در اختیار داشته-، مقابله کرده و اختلاف نسخ و ضبط متفاوت کلمات آنان را در متن و حاشیه این نسخه نوشته است. ایشان ضمن نقل برخی از حواشی نسخه‌های نهج البلاغه که در اختیار داشته، از برخی شروح نهج البلاغه خصوصاً دو شرح ابن میثم بحرانی و شرح قطب الدین راوندی، نکاتی را در حاشیه نسخه‌اش افزوده است و البته به نظر می‌رسد برخی نکات و حاشیه‌ها نیز از خود کاتب عالم این نسخه باشد. بعلاوه متن این نسخه به طور کامل اعراب و حرکت گذاری شده است. هرچند اطلاعات کاملی از ابن خازن در دست نیست -و تنها می‌دانیم وی از شهید اول اجازه دریافت کرده و به ابن فهد حلی نیز اجازه داده است- اما در مجموع، بررسی نسخه و توجه به تمایزات مذکور نشان می‌دهد کاتب (ابن خازن) عالمی فاضل بوده است.
🔹 این پژوهشگر ضمن اشاره به ابوالرضا راوندی به عنوان شخصیتی که راوی چند کتاب مهم ادبی و از بزرگان سنت بلاغ و مقابله است، اظهار داشت: ظاهرا ابن خازن نسخه‌ای از نهج البلاغه در اختیار داشته که آن نسخه بر ابوالرضا راوندی قرائت شده، بود. ابن خازن تعدادی از اختلاف نسخه‌ها و ضبط‌های متفاوت کلمات را از آن نسخه گزارش کرده و در حاشیه نقل کرده است. اگر کلمه‌ای با حروف مختلف نزدیک به هم (مانند «نـ»، «تـ»، «ثـ» و «بـ» یا «فـ» و «قـ») یا حرفی با دو حرکت متفاوت گزارش شده، هر دو حرکت را نوشته و کلمه «معا» را روی آن برای تذکر این نکته افزوده است. کاتب با این کار، دو حرکت متفاوت برای یک حرف را نشان داده و ظاهرا خواسته با این کار هر دو ضبط را به نحوی موجه و صحیح بداند.
🔻 وی ادامه داد: برای نمونه در خطبه ٩٧، در متن عبارت «و انّیْ لَعَلَیْ الطَّریقِ الوَاضحِ اَلْقُِطُهُ لَقطاً» آمده و ابن خازن در حاشیه نوشته است: (وجدتُ کتاباً قُری علی فضل الله الراوندی الحسنی هکذا: «و انّی علی الطُرق الواضحه الفظه لفظاً» و علی الحاشیه ألحق «القطُهُ لقطاً» بالقاف و الطاء، و الأولی لم أره فی کتابٍ إلا فی هذا الکتاب الذی قُری علی فضل الله؛ و هو قوله: «وإنی علی الطُرق الواضحه»، بل جمیع الکتب «و إنی لعلی الطریق الواضح»، و بعضها «و إنی علی» بحذف اللام من «لعلی»، و أما «القطه لقطاً» و «الفظه لفظاً» فقد رأیته فی کتابین، حتی أنّ قطب الدین راوندی رواهُ فی الشرح و انما طوّلت فی ذلک ایضاحا(برگ ۵٧ب). {لقط به معنای برداشتن چیزی از زمین است}.
🔹 جزینی در پایان یکی از مهمترین بارزه‌های این نسخه را در مقابل سایر نسخ، نقل اختلافات ضبط و رسم متن نهج البلاغه از عالمان و فاضلان دانست و افزود: با بررسی حواشی متن مشخص می‌شود که ابن خازن، اختلافات را از نسخه‌های عالمان مشهور و مهمی چون ابوالرضا راوندی، ابن بلدجی، قطب الدین راوندی، ابن سکون، ابن حداد، ابن میثم، عبدالله بن حمّاد و ابن الرمیلی نقل نموده است که نشان از اهمیت و قوت متن این نسخه دارد.
🌐 https://nahjalbalaghah.ir/
بازشناسی مخاطب نامه ۳۱ نهج‌البلاغه با تحلیل منابع، متن و تاریخ
https://nab.basu.ac.ir/article_1027.html
درنگی تاریخی بر نامه ۷۷ نهج البلاغه
https://nab.basu.ac.ir/article_4118.html
🆔 @nahjalbalaghah_ir
